Hayır kurumlarının (STK) kuruluş amaçlarına paralel hizmet etmesi, hedeflerine ulaşması, operasyonel etkinliklerinin artması ve kaynaklarının etkin kullanılması bağışların ve gönüllü destekçilerinin sürekliliği açısından çok önemlidir.
Hayır kurumlarının bağış yoluyla elde ettikleri kaynakların sadece kuruluş amaçları doğrultusunda kullandıklarının belgelenmesi yeterli değildir. Hem bu kullanımın hayır kurumu kuruluş amacına ve hedef kitlesine uygun olması hem de sınırlı kaynaklarının hedef önceliklerine paralel etkin bir şekilde kullanılması çok önemlidir.
Bu doğrultuda hayır kurumları kaynakları kullanımının denetim firmaları tarafından rutin olarak denetlenmesi; sağlıklı bir iç kontrol ortamının tesisi ve suistimal riskinin yönetilmesi açısından kritik katma değer üretmektedir.
Denetimin varlığı bağışların ve gönüllü destekçilerin sürekliliğinin teminatı olacaktır. Aksi halde Türkiye’de ve pekçok Avrupa ülkesinde yaşanmış olumsuz örneklerin yaygınlaşması hem ihtiyaç sahibi insanların sosyal destekten mahrum kalmalarına hem de bireylerin yardımlaşma duygusunun körelmesine neden olacaktır.
Türkiye’de bu yönde düzenlemelerin yapılması ivedi gündeme alınmalıdır. Kamu Gözetim Kurulu (KGK) tarafından belirlenecek hayır kurumu denetim standartları (Amerika non-profit standard örneğinde olduğu gibi) ve KGK tarafından denetim firmasının bağımsız olarak görevlendirilmesine yönelik yasal düzenlemeler gerçekleştirilmelidir.
Almanya’da Hayır Kurumları
Almanya’da faaliyette bulunan dernekler, vergi ve ceza kanunları açısından olmak üzere iki türlü denetlenmektedir.
Almanya’daki derneklerin iş ve işlemleri ile ilgili asli denetim, Maliye Bakanlığı tarafından yapılmaktadır. Özellikle kamuya yararlı statüsüne haiz kayıtlı dernekler, kendilerine sağlanan vergisel indirim ve istisnaların suiistimalinin engellenmesi amacıyla Maliye Bakanlığı adına yerel vergi dairelerince denetlenir.
Almanya’da faaliyette bulunan dernekler, Maliye Bakanlığının dışında ayrıca Anayasayı Koruma Teşkilatınca denetlenir.
Amerika’da Hayır Kurumları
Sivil toplum kuruluşları IRS, Adalet Bakanlığı Başsavcılıkları ve Eyalet savcılıklarınca denetlenmektedir. Bunun yanı sıra çeşitli bağımsız denetim kuruluşları da bulunmaktadır. Amerikan sisteminde sivil toplum kuruluşlarının esas denetimi halk ve diğer meslektaşları tarafından yapılmaktadır. Better Business Bureau (BBB), Charity Navigator, GuideStar gibi kuruluşlar hayır kurumlarının güvenilirliği için denetimler gerçekleştirmekte ve bu denetimleri sivil toplum kuruluşlarının kendileri talep etmektedir.
ABD’de kiliseler dışındaki sivil toplum kuruluşlarının her yıl düzenli olarak yıllık rapor sunmaları gerekmektedir. Bu raporlama, yıllık bildirim niteliğinde olan formlar doldurularak gerçekleştirilmektedir. Bu formlar, kuruluşların yıllık hesap dönemlerinin bitişini takip eden beşinci ayın on beşinci gününe kadar doldurulmalıdır.
İngiltere’de Hayır Kurumları
Komisyona kayıtlı olan hayır kurumları hesaplarını yıllık rapor olarak komisyona sunmak zorundadır. Bunun dışında hayır kurumlarına genel bir denetim yapılmamaktadır. Hayır kurumları hakkında kişiler, komisyona şikayette bulunulabilmektedir ve şikayet üzerine komisyon işlem başlatmaktadır. Ayrıca aşağıdaki koşullardan herhangi birini sağlayan hayır kurumlarının hesaplarını denetlettirmesi gerekmektedir.
- Brüt geliri £500,000’dan fazla olanlar
- Brüt geliri £100,000’dan ve toplam mal varlığı £3.26m ‘dan fazla olanlar
- Yönetim belgesinde (tüzük) denetleneceği özellikle belirtilenler
Kanada’da Hayır Kurumları
Kanada Gelir İdaresi Hayır İşleri Başkanlığı kayıtlı hayır kurumlarının faaliyetlerini gözlemlemekten sorumludur ve bu sorumluluğun bir parçası olarak hayır kurumlarını denetime tabi tutar. Kanada Gelir İdaresi (CRA) bir yıl boyunca hayır kurumlarına yönelik yaklaşık 800 denetim gerçekleştirir.
Bu denetimlerin 600 kadarı sahada ve 200 kadarı da ofiste gerçekleştirilir. Saha denetimi denetlenen derneğe ait yerlerde, ofis denetimi ise Kanada Gelir İdaresinde gerçekleştirilir.